სვანები

ერთი ფრაგმენტი ჩემი წიგნიდან ("ქართველები", 2005, გვ. 143-147)

სვანები ქართველთა ერთ-ერთი უძველესი ეთნოგრაფიული ჯგუფია (თემია), რომელმაც არსებითი როლი შეასრულა საქართველოს სახელმწიფოს ჩამოყალიბებაში, ქართუელნოვანი კულტურის შექმნასა და საქართველოს ეკლსიიის ისტორიაში. 

სვანები, სულ მცირე, სამი ათასი წელია საქართველოს მეციხოვნენი არიან: ჩრდილოეთიდან იცავდნენ და იცავენ საქართველოს. 

სვანები პირველად სტრაბონთან მოიხსენიებიან (სოანას/შოანას).

ამიერკავკასიაში სვანები ძირითადად რიონისა და ენგურის ზემო წელში ცხოვრობდნენ და ცხოვრობენ, ჩრდილოკავკასიაში კი - თერგსა და ყუბანს შორის არსებულ ტერიტორიაზე; შდრ., მაგ., მემანდრე პროტიქტორი (VI ს.), რომელიც, აღწერს რა ბიზანტიისა და სპარსეთის დავას სვანეთის გამო, ვრცლად იძლევა სვანთა დახასიათებას (გეორგიკა, 1936, გვ.213-233); მისი ცნობით, სვანები კავკასიის მთების გარ-შემო ცხოვრობენ (გეორგიკა, 1936, გვ.231); იხ., აგრეთვე, თ.მიბჩუანი, 1993; ზ.რატიანი, 1995, გვ.57-61.

ჩანს, სვანებს ისტორიულადაც კავკასიონის სტრატეგიული გადასასვლელები ეჭირათ, ვინაიდან ბიზანტიასა და სპარსეთს შორის დიდხანს გრძელდებოდა წინააღმდეგობა სვანეთის დანარჩუნების გამო (იხ. გეორგიკა, 1936, გვ.213-233).

პლინიუსის მიხედვით, სვანები დღევანდელი სამეგრელოს ტერიტორიაზეც ცხოვრობდნენ: "მდინარე ხობი კავკასიის მთებიდან ჩამომდინარეობს და სვანეთის მიწაზე დის”; ამასვე ამტკიცებს საგეოგრაფიო სახელების დაკვირვებაც, მაგ., ლეჩხუმი, ლებაჩილე და სხვა. ”შემდეგ სვანების მიწები კოლხებს ანუ მეგრელებს დაუპყრიათ..." (ივ.ჯავახიშვილი, 1908, გვ.46-47).

ჩვენი აზრით, პლინიუსის ცნობის სხვაგვარი განმარტებაც შეიძლება:

ამ პერიოდის წყაროებში, არაიშვიათად, ერთმანეთს ფარავს ტერმინები: სუანი, სანი, ზანი, სუანოკოლხი, ეგრსვანი... ჩანს, სტრაბონისა და პლინიუსის დროს ტერმინი სვანი იმ რამდენიმე ქართველური ტომის (ეგრისის ნაწილის, დვალეთის, სკვიმიის, საკუთრივ სვანეთის მოსახლეობის...) გამაერთიანებელი, კრებითი სახელია, რომელთაც რომაელები ვერ აკონტროლებდნენ (შდრ.: ლაზიკა - რომაელთა გავლენის სფერო): ყურადღების ცენტრში სვანების მოქცევა, ჩანს, განაპირობა კავკასიის უღელტეხილების სტრატეგიულობამ.

ჩვენი აზრით,  ძვ. წ. I ათასწლეულის დასასრულს  ჯერ კიდევ დაუშლელია ზანურ-სვანური ენობრივი ერთობა; სწორედ ეს ადრეული ზანურ-სვანური (და არა მეგრული ან სვანური) დიალექტური ფენა უნდა ვივარაუდოთ ოსურ-ალანური ენის სუბსტრატად (მასალისათვის იხ. ვ.აბაევი, 1949, 324-329);

შდრ.: გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ოსურში ზანური/აფსილური სუბსტრატი გაჩნდა კოდორის ხეობაში ოსების ექსპანსიის დროს (ნ. აფხაზავა, 1998).

ცნობილია, რომ სუბსტრატის არსებობა მიუთითებს დამხვდური და მოსული ეთნოსების ხანგრძლივ ურთიერთობას; ვფიქრობთ, შეუძლებელია, ოსთა მეტყველებაში ზანური სუბსტრატის წარმოქმნა დავუშვათ კოდორის ხეობაში ალანთა მოკლევადიანი ექსპანსიის პერიოდში. რაც შეეხება ოსურში საკუთრივ სვანური ლექსიკის არსებობას: ჩრდილოკავკასიაში მცხოვრები ოსების მეტყველებაში სვანური და აფხაზური ლექსიკა (როგორც ადსტრატული ფენა) შევიდა სვანთა, აფხაზთა და ოსთა მეზობლობის პირობებში.

აქვე აღვნიშნავთ, რომ, ჩვენი აზრით, ზანურ-სვანური კონტინუუმის ბაზაზე საკუთრივ სვანური დიალექტბის ჩამოყალიბება სწორედ წელთაღრიცხვათა მიჯნიდან ხდება ქართველურ (ზანურ) მეტყველებაზე ჩრდილოკავკასიურ ტომთა მეტყველების დაფენებით (მსჯელობისათვის იხ. ტ. ფუტკარაძე, 1998); აღვნიშნავთ იმასაც, რომ არა მხოლოდ სვანური, არამედ არაიზოლირებული ნებისმიერი მოსახლეობის მეტყველება  (ენა/კილო) წარმოქმნილია დივერგენციული და კონვერ-გენციული პროცესების შედეგად.

სტრაბონის მიხედვით, სვანები გამოირჩეოდნენ სიმამაცით და დიდი ფიზიკური ძალით. სტრაბონის ცნობითვე, სვანებს ჰყავთ ბასილევსი და 300 მამაკაცისგან შემდგარი საბჭო; საჭიროების ჟამს გამოჰყავთ 200000-კაციანი ლაშქარი.  სტრაბონი სვანების საცხოვრისში არსებულ მდინარეებთან აკავშირებს ოქროს საწმისის მითს; სტრაბონთანვეა ძველი ცნობა, რომ ოქროს საბადოების გამო (რომლისგანაც წარმოიშვა მითი ოქროს საწმისის შესახებ), დასავლეთის იბერების ანალოგიით, სვანებს ზოგი აღმოსავლეთის იბერებსაც უწოდებს, რამდენადაც ოქროს საბადოები არის ორივე იბერიაში (რუსული თარგმანისათვის იხ., სტრაბონი, 1964, გვ. 473, XI, II,14-19);

შდრ., თ.ყაუხჩიშვილის თარგმანი:

სვანების ქვეყანაში "ზამთრის ნიაღვრებს ოქრო ჩამოაქვს, ხოლო ბარბაროსები აგროვებენ ოქროს დახვრეტილი ვარცლებით და ბანჯგვლიანი ტყავებით: აქედან მომდინარეობს მითი ოქროს საწმისიან ვერძზე... (დაზიანებული ტექსტი)... თუ არ დებენ იბერებს მსგავს სახელს დასავლეთელებისას, რომელთაც აქვთ ოქროს საბადოები ორივე მხარეს: ეს ადგილი შეიძლება გავიგოთ ორნაირად: ა) ესპანეთის იბერებს ორივე მხარეს აქვთ ოქროს საბადური; ბ) ოქროს საბადოები აქვთ, როგორც ესპანეთის იბერებს, ისე საქართველოს იბერებს" (თ.ყაუხჩიშვილი, 1957, გვ. 126; თ.ყაუხჩიშვილი, 1976, გვ.139-144).

სვანები სხვა წყაროებშიც ჩანან:

პრისკე პანიონელი (V ს.): "დიდი უთანხმოება ჰქონდათ სვანთა ტომთან რომაელებსა და ლაზებს; სვანებმა სასტიკი ბრძოლა გააჩაღეს სემატის (?ლაზთა სარდლის) წინააღმდეგ" (გეორგიკა, 1961, გვ.261);

 პროკოპი კესარიელი (VI ს.): "მარტო ეს ლაზიკე კი არ ჩაიგდეს ხელთ სპარსელებმა, არამედ სვიმნიაცა და სვანიაც და, ამრიგად, მოხირისიდან იბერიამდე მთელი მიწა-წყალი გამოეცალათ ხელიდან რომაელებსა და ლაზთა მეფეს” (გეორგიკა, 1965, გვ.202).

აგათია სქოლასტიკოსი (VI ს.) ვრცლად მსჯელობს მისიმიელთა შესახებ; მისი ცნობით, ეს ხალხი კოლხთა მეფის ქვეშევრდომია, მსგავსად აფსილებისა, ოღონდ განსხვავებულ ენაზე ლაპარაკობს. ისინი აფსილთა ტომზე უფრო ჩრდილოეთით ცხოვრობენ, ოდნავ აღმოსავლეთით; აგათიას მისიმიელები მიაჩნია კოლხთა და აფსილთა ნათესავად.

ს. ყაუხჩიშვილის ლოგიკური ვარაუდით, მისიმიელები/მისიმიანები სვანური ტომია (გეორგიკა, 1936, გვ.86, 161-162, 172, 347-348). მისიმ- ფუძე შეიძლება დავაკავშიროთ სვანთა თვითსახელწოდებასთან; შესაძლოა, წარმოდგენილი ბერძნული ფორმა  მუშუან- ფუძის დამახინ-ჯებული ვარიანტი იყოს: მუშუან- > *მუშუნ- > მიშინ-/მისიმ-; შდრ.: ქვემოსვანური - მუშEან, ბალსზემოუ-რი - მუშან, ბალსქვემოური - მუშნი, ლატალური - მუშEან/მHშან; მHშან ფორმისთვის ამოსავალი შეიძლება იყოს  მო-შან-: მო-შან/მო-სან; შდრ.: მო-ფრანგ-ე, მო-ხევ-ე.

შდრ., პ. ინგოროყვა, 1954, გვ.144:

 "*მ-სიმი-ან-ი თავისი გრამატიკული გაფორმებით წმინდა ქართულ ტიპს წარმოადგენს: მ- თავკიდური პრეფიქსია, რომელიც ერთვის ეთნიკურ სახელებს, ხოლო -ან-, ასევე, ეთნიკური სახელების დეტერმინანტი სუფიქსია. აქვე შევნიშნავთ, რომ პ. ინგოროყვას საყურადღებო ვარაუდით, მისიმიანეთის ძველი სახელია კოლაეთი, რამდენადაც ანტიკურ წყაროებში კოდორის ხეობაში მოსახლე ტომს ეწოდება კოლიკე (პ. ინგოროყვა, 1954, გვ.142). კოლა ჰქვია ქართულ პროვინციას მტკვრის ზემო წელშიც; აშკარაა, რომ კოლ-ხ-ი მომდინარეობს კოლ- ფუძისაგან.

 სამეცნიერო ლიტერატურაში ნათლადაა გარკვეული სვან- ფუძისგან წარმოქმნილი ვარიანტების ფონეტიკური საფუძვლები:

საერთოქართვ. სვან- ფუძისგანაა ნაწარმოები ზანური - შონ- და სვანური შუან (შდრ.: მუშუან).

ვფიქრობთ, თემონიმი "სვანი" მომდინარეობს *სან- ფუძისაგან (რომელიც ბერძნულ წყაროებშია შემორჩენილი); კერძოდ, ვ-ს გაჩენა გამოიწვია ლაბიალიზებული ს-ს ტრანსფორმაციამ (ს > სვ). ამავე სან- ფუძისგანაა მიღებულ ზან- ფუძეც, რაც იმაზე მიუთიტებს, რომ ლაზ-მეგრელები და სვანები ძვ.წ. პირველ ათასწლეულში ერთ ქართველურ თემად იყო წარმოდგენილი; ამას ადასტურებს ბერძნული სიტყვა: სოუანნოკოლხოი (სვანოკოლხები დასტურდება მხოლოდ კლავდიოს პტოლემაიოსთან). პ. ინგოროყვას აზრით, სვანო-კოლხების ამსგავსი ტერმინი უნდა იყოს ეგერ-სვანიც, რომელიც გვხვდება სომეხ ისტორიკოს ფავსტოს ბიზანტიელთან (პ.ინგოროყვა, 1954, გვ.145).

სახელოვანი იუნკერის წერილი თანამედროვე ახალგაზრდებს

ტარიელ ფუტკარაძე

ქართველთა მეობას

დედაენის შენარჩუნებისათვის ბრძოლით უფრო დავიცავთ, ვიდრე ტანკებით!

2017 წლის 26 აპრილს ბატონმა მინდია უგრეხელიძემ გადმომცა ტაბახმელაში თავგანწირულად მებრძოლი სახელოვანი იუნკრის, ბიძამისის, ვიტალი (ტალიკო) უგრეხელიძის წერილი "დავტირით ქართულს" (წერილი დაწერილია ბრეჟნევის ეპოქაში - გასული საუკუნის 70-იან წლებში და გამოქვეყნებულია ინგლისში ვ. ბობოთელის ფსედონიმით).

წერილს წინ უძღვის ორი ეპიგრაფი; ერთით, ძველი რომაული შეგონებით, ავტორი გვეუბნება:  Quem amo castigo: "ვინც მიყვარს, მას ვტუქსავ"; მეორე წანამძღვარი კი უცნობი ავტორის (თავად ვიტალი უგრეხელიძის?) შემდეგი სტროფია:

"სიმდიდრით განუსაზღვრელი,

სიღრმითა განუზომელი,

ბასრ ხმალზე უფრო გამჭრელი,

ქართულის თუ ხარ მცოდნელი".

ვფიქრობ, ამ სტრიქონებში დევს ყოფილი იუნკერის ფილოსოფია, რომელიც ჩემი სიტყვებით მოკლედ ასე შეიძლება გადმოვცე: "ქართველურ მეობას ენის შენარჩუნებით უფრო დავიცავთ, ვიდრე სამხედრო თავდაცვის ორგანიზებით".

ეს ფილოსოფია დღესაც აქტუალურია: მსოფლიოში გაფანტულ ქართველთა თუ საქართველოში მცხოვრებთა ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი მეობის დაცვის ყველაზე ეფექტური გზაა თითოეულ ქართველში ქართული ენის, როგორც ქართველთა დედაენის გადარჩენა და საქართველოს სახელმწიფოში საქართველოს სახელმწიფო ენის ღირსების დაცვა.

იუნკერი, რომელმაც ბოლშევიკებისაგან საქართველოს დასაცავად შემართული იარაღი  მოგვიანებით კალმით შეცვალა (ის გახდა ცნობილი ლიტერატორი, მთარგმნელი, გაზეთ "მხედარის" რედაქტორი), დარწმუნებული იყო, რომ რუსეთის აგრესიისაგან თავდაცვის საუკეთესო საშუალებას წარმოადგენს შეუპოვარი ბრძოლა ქართული ენის დასაცავად, ბრძოლა, რომელშიაც თავისი ღირსეული ადგილი უნდა დაიკავოს ყველა ქართველმა ადამიანმა; მისი აზრით, "ქართული სიტყვა არის ჩვენი მოგერიებით ბრძოლის უკანასკნელი ხაზი"!

სახელოვანი იუნკერის შემართების კვალად, აუცილებელია, თანამედროვე ქართველმა, რომელიც საქართველოში ცხოვრობს, პოლონეთსა თუ ამერიკაში, საბერძნეთში, თურქეთსა თუ ირანში, ყაზახეთში, აზერბაიჯანსა თუ რუსეთში, გაითავისოს ერთი ჭეშმარიტება: ვინც თავის შთამომავლობას ასწავლის ქართულ ენას, ის თავის მოდგმას  შეუნარჩუნებს ქართველობას - საკუთარი მეობის განმსაზღვრელ 35-საუკუნოვან ისტორიისა და მსოფლიოში გამორჩეულ კულტურას.

დღეს, ერთი მხრივ, ისევ აქტუალურია რუსული ოკუპაცია, მეორე მხრივ კი გლობალურ ქსელში გაბატონებული ინგლისური ენის გავლენითაც, შეიძლება დაკარგოს ქართულმა ენამ განათლების, კულტურის, მეცნიერების... ენის ფუნქცია და, დიდი ალბათობით, სახელმწიფო ენის ფუნქციაც:

რა მნიშვნელობა აქვს, ადამიანი მღვრიე მდინარეში დაიხრჩობი თუ ოკეანეში?

შესაბამისად, ქართული ენის, როგორც ქართველური მეობის განმსაზღვრელი ფაქტორის, დასაცავად დღესაც ყველა ქართველმა უნდა გამოიჩინოს თავი; "ყველგან, სადაც ქართველია, იქ არის მისი ბრძოლის ველი; ყოველ კუთხეში ამ ქვეყნად":

ეროვნულ მეობას დედაენის შენარჩუნებით უფრო დავიცავთ, ვიდრე ტანკებით!

ამ მცირე შესავლის შემდეგ გთავაზობთ ვიტალი უგრეხელიძის წერილის იმ ვარიანტს, რომელიც მოგვაწოდა ბატონმა მინდია უგრეხელიძემ; აქვე აღვნიშნავთ, რომ ჯერ კიდევ ბოლშევიკურ აგრესიამდე მთელ საქართველოში განათლებით ცნობილი უგრეხელიძეთა ოჯახი წარმოშობით იმერეთის სოფელ ბობოთიდანაა (ამჟამინდელი ციხიაბობოთი);  სწორედ სოფლის სახელის მიხედვითაა შექმნილი ვიტალი უგრეხელიძის ფსევდონიმი.

"დავტირით ქართულს"

ჩემი ცხოვრების ოღრო-ჩოღრო გზაზე ბევრი გადაგვარებული ქართველი შემხვედრია. მებრალებოდნენ ისინი, როგორც ღატაკნი, რადგან ვერაოდეს შეიგრძნეს და შეიგზნეს ჩვენი მწერლობის სიტყვა. მებრალებიან ილიჩისა და მოსკოვის მღაღადებელნიც და უნდილი ღიმილი მომდის ყველა მათ მოგონებაზე. მებრალებიან პოეტები, ბლაგვი ენით რომ როშავენ დაავადებულ სიტყვებს, მოსკოვის, ბრეჟნევისა და კოლმეურნეობების მაქებარნი. ცრემლი მომდის მათ როშვაზე, ოდეს ქართული ენა მათ მიერ წაბილწულია. დავტირი ქართულ ენას, რადგან თვით ქართველებმა თავისი მზაკვრობით გავუადვილეთ მტერს ჩვენი ერის განადგურება. თანდათან იკარგება ჩვენი ენა ჩვენივე წყალობით.

ტფუი მას ვისაც არ ესმის! ტფუი და თავსლაფი უნიათ ქართველს! თავსლაფი და ტფუი მას, ვინც ქართულ სიტყვას რუსულზე ცვლის. ნუთუ ვართ ქართველები ისე შეუგნებელი, რომ არ გვესმის ერის უბედურება? ოდეს ენას ვივიწყებთ, ვართ გადაგვარებული.

გავიძახით ბრძოლებზე? რით და ვის წინააღმდეგ? ჩვენი მოსისხლე მტერი რუსეთი მსოფლიოს აზანზარებს და, ღმერთმა იცის, როდის წალეკავს ან ააფეთქებს ქვეყნიერებას. რითი გვინდა ბრძოლა, ოდეს საბრძოლო საჭურველი ჩვენ გვეჯავრება? უნდა ვისხდეთ ჩუმად როგორც თაგვი სოროში? ჩვენი ბრძოლის ერთადერთი სახსარი და საშუალებაა სიტყვის არ დათმობა, ჩვენი ენის უმანკოების დაცვაა. სურვილით მისი სიყვარული და მის დასაცავად სადარაჯოზე დგომა. ყოველი ქართველი ამაზე უნდა ფიქრობდეს და იყოს გუშაგი ქართველი ერისა. ერი გაჟლეტილია, ჩვენი მიწა დატაცებული, სხვა კი - სისხლით გაჟღენთილი. მტერი ცდილობს მოსპოს საქართველო. 1801 წლიდან მისი მისწრაფებაა georgia delenda esse (საქართველო უნდა მოისპოს). ეს არის მისი ოცნება.

მიუხედავად ამისა, თუ იარაღით არა, ენით მაინც მძაფრ ბრძოლას ეწეოდნენ ჩვენი ბუმბერაზები ენის დაცვაში, როგორიც იყვნენ: ი. გოგებაშვილი, ა. ყაზბეგი, ა. და გ. წერეთელი, ი. და ა. ჭავჭავაძე, ს. ს. და გ. ორბელიანი, დ. ყიფიანი, ი. მაჩაბელი და ვაჟა-ფშაველა. ქართული ენის დამცველთა სია მეტად გრძელია, მაგრამ ყველა ჩვენგანმა, ჩვენდა სასირცხვოდ, მათი ხსენება დავივიწყეთ. თუ ქართულმა ენამ დღემდე მოაწია, აქ მადლობა უნდა ვუთხრათ სოფლად მცხოვრებ ჩვენ გულუბრყვილო გლეხობას, ქართულ მართლმადიდებლურ ეკლესიას და ზემოხსენებულ მწერლობას. ჩვენი სამი წლის თავისუფლების დროს დაიწყო ქართული ენის ფართოდ ხმარება და ენის გასუფთავება, მაგრამ მტერმა თავისუფლება მოგვისპო და ეხლა ცდილობს ენაც მოგვისპოს.

რუსეთმა დღეს საქართველო სომხებით აავსო. 15 000 უკრაინელი ოჯახი გურიაში ჩაასახლა. რა ენაზე იქნება დღეს საქართველოში მათთან ბაასი? ქართველები მათ ვერ გააქართველებენ, ხოლო სომხები და უკრაინელები ქართველებს გაარუსებენ. იღუპება ჩვენი ენა და შველა უნდა მას. ვინ დაიცავს მას თუ არა ჩვენ?

დავიცვათ ჩვენ ბრძოლის ასპარეზი. ქართული სიტყვა არის ჩვენი მოგერიებითი ბრძოლის უკანასკნელი ხაზი. თუ აქედან მტერმა აგვყარა, უკან დასახევი ველი აღარ გვაქვს. მაგრამ აქ ჩვენი სანგრები მეტად მაგარია და მტერი ვერას გვავნებს. აქ ჩვენ შეგვიძლია დაუნდობელი ბრძოლა, აქ მტრის დამარცხებაც ადვილია თუ შეგნება გვაქვს.

ჩვენი უხეში და მუტრუკი მტერი აქ იოლად წააგებს ბრძოლას, თუ რომ პატარა მედგრობას გამოვიჩენთ. ეს ბრძოლაა უიარაღო, უსიტყვო, მედგარი, კრიჭაშეკრული და დაუნდობელი, ხოლო ჩვენთვის უვნებელი. ამ ასპარეზზე მტერი ვერას დაგვაკლებს, თუ რომ ბრძოლას ყველა ქართველი გავინაწილებთ! ნუ დავთმობთ ჩვენს საყვარელ სიტყვას. ყველგან, საცა ქართველია, იქ არის მისი ბრძოლის ველი. ყოველ კუთხეში ამ ქვეყნად.

თუ ამ ბრძოლას აბუჩად ავიგდებთ, თუ რომ ამ ბრძოლას დაუნდობლად არ ვაწარმოებთ ბოლშევიკების ბატონობის ქვეშ, ერთი საუკუნეა საკმარისი, რათა მტერმა ფიზიკურად გაგვანადგუროს და ჩვენს ნაშიერსაც არ ეცოდინება, სად იყო კოლხიდა თუ ივერია: გავა დრო, და მკვლევარი ნახავს მიდამოს, რომელიც წალკოტის ზეცაზე წაიკითხავს lokus uei Georgia fuit! (ეს არის ადგილი საცა იყო საქართველო!)

გოდება არ კმარა; ჩავებათ ყველა ბრძოლაში!

ვ. ბობოთელი

p.s.

სახელოვანი იუნკერი ვიტალი უგრეხელიძე 29 აპრილს დაიბადა, 1901 წელს. შაბათს,  29 აპრილს, მისი დაბადების დღეა. აქვე გთავაზობთ მის ბიოგრაფიას  /http://www.nplg.gov.ge/emigrants/ka/00000175/:

ვიტალი (ტალიკო) უგრეხელიძე დაიბადა 1901 წელს ქუთაისში, იურისტ პლატონ უგრეხელიძისა და ვერა იაშვილის ოჯახში. პლატონ უგრეხელიძე მსახურობდა ქუთაისში საგუბერნიო სასამართლოს სამდივნოს მმართველად. უგრეხელიძეების ოჯახში თავს იყრიდა მაშინდელი მოწინავე საზოგადოება, მათ შორის, ხშირი სტუმარი ყოფილა აკაკი წერეთელიც. შვიდ ძმაში პატარა ტალიკო მეოთხე ვაჟი იყო. სწავლობდა ქუთაისის გიმნაზიაში. სკოლა ჯერ კიდევ დამთავრებული არ ჰქონდა I მსოფლიო ომი რომ დაიწყო. 14 წლის ბიჭი გაიპარა, მოხალისედ ჩაეწერა ჯარში და სანამ მშობლები სახლში დააბრუნებდნენ თურქეთის ფრონტზე ბრძოლებში მონაწილეობის მიღებაც მოასწრო. ქუთაისში ჩამოსვლის შემდეგ  წარმატებით დაასრულა გიმნაზია.

საქართველოს დამოუკიდებლობის წლებში ვიტალი უგრეხელიძე ჩაირიცხა ახლად დაარსებულ ქართველ ოფიცერთა სკოლაში, საარტილერიო განხრით. წითელი არმიის შემოჭრის დროს მეგობრებთან ერთად  ვიტალი უგრეხელიძეც მამაცურად იცავდა ქართული იარაღის ღირსებას. იგი ეკუთვნოდა კოჯრისა და ტაბახმელის გმირ დამცველ იუნკერთა ათასეულს. დამარცხების შემდეგ იუნკერები ეროვნულ მთავრობას გაჰყვნენ უცხოეთში. დაბანაკებულები იყვნენ ქ. კონსტანტინეპოლში, საიდანაც ასი კურსანტი მარშალმა პილსუდსკიმ მიიწვია პოლონეთში სწავლის დასასრულებლად. ვიტალი უგრეხელიძემ წარმატებით დაამთავრა სამხედრო სკოლა, ლეიტენანტის ხარისხით ჩაირიცხა პოლონეთის არმიაში და გაიგზავნა რუსეთის ფრონტზე, სადაც თავი გამოიჩინა ბოლშევიკების წინააღმდეგ ბრძოლებში.

სამხედრო კარიერასთან ერთად ვიტალი უგრეხელიძე ლიტერატურულ საქმიანობასაც ეწეოდა. თანამშრომლობდა ემიგრანტულ გამოცემებთან. 1933–1937 წლებში იყო პარიზში გამომავალი ჟურნალ „მხედარის“ რედაქტორი. გარდა ამისა, მან საფუძვლიანად შეისწავლა სადოღე ცხენების მოშენებისა და გახედნის საქმე, გაიჩინა სადოღე ცხენების თავლა, მონაწილეობდა საერთაშორისო შეჯიბრებებში. 1930–იან წლებში მას ეკუთვნოდა არაბული ჯიშის ცხენი „კაშმირი“, რომელმაც მრავალ შეჯიბრში გაიმარჯვა. ვიტალი უგრეხელიძემ დაიმსახურა ოქროს ჯილდო  და საუკეთესო ცხენოსნის სახელი პოლონეთსა და ევროპაში.

1939 წელს, როცა პოლონეთი გერმანიასთან ომში ჩაება ვ. უგრეხელიძე დაინიშნა მეშვიდე ცხენოსანთა ნაწილში და იბრძოდა, როგორც გერმანელი, ასევე საბჭოთა დამპყრობლების წინააღმდეგ. ბრძოლებში გამოჩენილი მხედრული მამაცობისთვის იგი პოლონეთის უმაღლესი სამხედრო ჯილდოთი - „ვირტუტი მილიტარის" ორდენით დაჯილდოვდა. ორი წელი გერმანელების ტყვეობაში გაატარა, როცა გაანთავისუფლეს კვლავ ჩადგა პოლონეთის სამსახურში, აღადგინა მე–17 მსროლელთა პოლკი და თავად ჩაუდგა სათავეში. აქტიურად იყო ჩაბმული წინააღმდეგობის მოძრაობაში. ადგენდა ტერორისტულ აქტებს და ხშირად თავად ანხორციელებდა. თავის სახლში აწყობდა წინააღმდეგობის მეთაურთა კრება–თათბირებს, აქვე მალავდა ებრაელებს და ამარაგებდა მათ ყალბი მოწმობებით. ასე გაგრძელდა ვარშავის 1944 წლის აჯანყებამდე.

ლონდონის მთავრობის დირექტივით აჯანყების მონაწილეებს კავშირი უნდა დაემყარებინათ საბჭოთა ჯარებთან და მისი კარნახით ემოქმედათ. ვიტალი უგრეხელიძემ იცოდა, რომ უარის შემთხვევაში მას სამხედრო სასამართლო ელოდა, მაგრამ მან მაინც უარი განაცხადა  საბჭოეთთან თანამშრომლობაზე. რეზისტანსის (წინააღმდეგობა) ხელმძღვანელობამ ანგარიში გაუწია მის დიდ დამსახურებას და განსაკუთრებული მისიით გააგზავნა გენერალ ანდერსთან, რომელიც იმ დროს თავისი ნაწილებით იტალიაში იბრძოდა. დაინიშნა ქ. გალიპოლში საჯავშნო ნაწილების ინსტრუქტორად. რეზისტანსში დიდი დამსახურების აღსანიშნავად, ანდერსის სამხედრო ნაწილების მთავარმა შტაბმა შესთავაზა მისი გვარისთვის მიემატებინა –„უგორსკი“, საომარი სახელი, რომელსაც ის შეთქმულების დროს ატარებდა.

ომის დამთავრების შემდეგ ვიტალი უგრეხელიძემ გასაბჭოებულ პოლონეთში დაბრუნება არ ისურვა და უგორსკის გვარით დასახლდა ინგლისში. უკვე ხანში შესულს თავიდან მოუხდა ცხოვრების დაწყება. მუშაობდა ქარხნებში მუშად, მძიმე ცხოვრება ჰქონდა, მაგრამ ლიტერატურული მოღვაწეობა არ შეუწყვეტია. წერდა სტატიებს, როგორც ქართულად, ისე პოლონურად. აქვეყნებდა ემიგრანტულ პრესაში. აქტიურად მონაწილეობდა პოლონეთის ემიგრაციის კულტურულ ცხოვრებაში.  პოლონურიდან ქართულად თარგმნიდა თავის საყვარელ ავტორებს. 1955 წელს ვ. უგრეხელიძეს მის მიერ თარგმნილი ნაწარმოებების ხელნაწერები ლონდონის პოლონური ბიბლიოთეკისთვის გადაუცია. 2010 წელს ბიბლიოთეკამ  539 გვერდიანი ქართული ხელნაწერი –ადამ მიცკევიჩის „პან თადეოზი ანუ უკანასკნელი თავდასხმა ლიტვაში“, მისი გამოქვეყნების მიზნით, ვარშავის უნივერსიტეტის აღმოსავლეთ ევროპის სწავლებათა ცენტრს გადასცა. თარგმანი წიგნად გამოიცა ცენტრისა და ოსსოლინსკების სახელობის ეროვნული ინსტიტუტის (Ossolineum) ძალისხმევით (ვარშავა, 2011). დღის სინათლეს ელოდება ვიტალი უგრეხელიძის სხვა თარგმანებიც.

ვიტალი უგრეხელიძეს მეუღლე პოლონელი იყო, რომელზეც 1934 წელს დაქორწინებულა. მათ ქალიშვილს სევდიას, ჰყავს ორი ვაჟი – მაიკლი და ენდრიუ. სევდია– დარეჯან უგრეხელიძე–ლუკაჩი რადიო „თავისუფლების“ მიუნჰენის რედაქციის თანამშრომელი იყო გასული საუკუნის 60–70–იან წლებში.

ვიტალი უგრეხელიძე გარდაიცვალა ლონდონში, 82 წლის ასაკში, 1983 წლის 15 იანვარს. მან დაიბარა მისი ფერფლი მდინარე ტემზაში ჩაეყარათ, იქნებ ოდესმე წყალმა  ჩემი სამშობლოს ნაპირებზე გამორიყოსო. მეუღლემ თხოვნა არ შეუსრულა, მისი ფერფლი ოჯახში ურნაში ინახებოდა და აი, 30 წლის შემდეგ,  პოლონეთის რესპუბლიკის საელჩოსა და ვარშავის უნივერსიტეტის ორგანიზებით ქართველი იუნკერისა და პოლონეთის არმიის მაიორ ვიტალი უგრეხელიძის ნეშტი საქართველოში ჩამოასვენეს და დიდი პატივით დაკრძალეს დიდუბის მწერალთა და საზოგადო მოღვაწეთა პანთეონში.

იხ., ასევე:

http://1tv.ge/ge/news/view/66779.html

 https://www.youtube.com/watch?v=oJ9uqkrzKxw 

http://iverioni.com.ge/3541-iunkeris-vitali-ugrekhelidzis-neshthi-didubis-pantheonshi-dakrdzales.html